به گزارش میراث آریا به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، محمد رضا ریاضی نویسنده، پژوهشگر، باستان شناس و استاد دانشگاه این مطلب را در نشست تخصصی «آثار ، طرح ها و نقوش دوره سلجوقی » که به همت پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه برگزار شد مطرح کرد.
او با اشاره به اینکه سلجوقیان از طوایف ترکمانان اغز بودند که در شرق ترکستان به صورت صحراگردی زندگی می کردند گفت: «بعد از سقوط دولت سامانی پسران سلجوق قدرت یافته و کم کم با دولت غزنوی بر سر قلمرو وارد منازعه شدند و در سال 416 هجری فتنه بزرگی را در خراسان ایجاد کردند.»
او تصریح کرد: «دوره سلجوقی بسیاری از سنت های هنری بر اساس اسلوب های دوره ساسانی احیا شد و معماری، نقاشی، سفالگری، شیشه گری، فلزکاری، پارچه بافی به نهایت رشد و ترقی رسید.»
او با بیان این نکته که در دوره سلجوقی بار دیگر و همانند دوره ساسانی بسیاری از اشکال هنر و تمدن ایران در قلمرو وسیع دولت سلجوقی چون آناتولی، قفقاز، سوریه و آسیای مرکزی گسترش یافت و به کار گرفته شد، افزود: «در دوره سلجوقی ها برای نخستین بار مناطق مختلف ایران دارای وحدت سیاسی شد و حکام سلجوقی حکومتی مقتدر با مرکزیت واحد بوجود آوردند.»
تاکید مردم عهد سلجوقی بر هنر ایران پیش از اسلام
این نویسنده و پژوهشگر خاطر نشان ساخت: «مردم عهد سلجوقی نیز همانند مردم عهد سامانی بر هنر ایران پیش از اسلام تاکید داشتند و در احیا و تجدید آنها می کوشیدند بطوریکه انعکاس و تاثیر معماری، فلزکاری، پارچه بافی، شیشه گری ساسانی در هنر های سلجوقی آشکار و مشهود است.»
ریاضی از مساجد جامع اصفهان، زواره، اردستان، برسیان، بروجرد، اشترجان، زوزن، برج های خرقان، طغرل شهر ری، پیر علمدار، کاروانسرای رباط شرف به عنوان یادگار های معماری سلجوقی یاد کرد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه سلجوقیان در زمینه های مختلف به اوج های تازه ای در زمینه علم، فرهنگ و دانش، معماری، سفالگری، خط و خوشنویسی، مصور سازی کتاب ، فن شیشه گری، پارچه بافی، فلز کاری و... دست یافتند اظهار کرد: «در طول دوره سلجوقی با احیا و توسعه فرهنگ، زبان و ادب فارسی، سنت های هنری فرصت مجال یافت و رنگ بوی ایرانی به خود گرفت که می توان اصطلاح هنر ایرانی – اسلامی را در مقابل هنر سایر سرزمین های اسلامی، عربی - اسلامی به کار برد.»
به گفته او، دست آوردهای دوره سلجوقی تنها محدود تولد معماری و هنر نبود، بلکه بزرگترین دانشمندان علوم مختلف و ادبیان ایران زمین در دربار های این حکام به تولید علم و ادب پرداختند.
ریاضی با اشاره به این نکته که در طول سده های پنجم تا هفت هفتم هجری تولیدات هنری شهر های ایران از شهرت جهانی برخوردار و محصولات آنها بین شرق و غرب مبادله می شد افزود : نیشاپور مرکز تولید فیروزه، انواع ظروف سفالی ، پارچه های ابریشمی و نخی، ، اشیای ششه ای و فلزی بود؛ جرجان در تولید شیشه و سفال شهرت داشت، شهر ری مرکز تولید انواع سفالینه ها، اشیای شیشه ای، اشیای چوبی، انواع پارچه و ... بود، کاشان مهمترین مرکز تولید سفالینه های زرین فام و مینایی، اصفهان مرکز تولید انواع پارچه و لباس، اشیای فلزی و انواع زیر اندازه ها، شیراز نیز مرکز تولید پارچه های ابریشمی و کتانی،گلیم بافی، گلاب، انواع عطر بود.
رواج اشکال جدیدی خاصه در هنر فلزکاری و سفالگری
این پژوهشگر با بیان اینکه در این دوره مضامین نقاشی های کتب خطی بر سفالینه های چند رنگ و کاشی های زرین فام و بالعکس تقلید می شد تصریح کرد: «در دوره سلجوقی فلزکاری، زرگری، تذهیب، شیشه گری، پارچه بافی، سفالگری اهمیت فراوان و از منظر زیبایی شناسی نیز به افق های تازه و کاملا کمال یافته دست یافت و اشکال جدیدی خاصه در هنر فلزکاری و سفالگری رواج پیدا کرد.»
او گفت: «جذابیت هنر سلجوقی تنها محدود به اشکال تازه نبود، بلکه این جذابیت در غنای طرح های تزئینی و نقش مایه های شاخص آن ها است.»
او با بیان اینکه در این دوره طرح ها از نظر ترکیب بندی بسیار پیچیده و مرکب شدند افزود: «طرح ها بیشتر انتزاعی و به جای اشکال گیاهی، اسلیمی ها به صورت مسطح و تخت و چه به صورت برجسته نما وسعت یافت و کتیبه نگاری بر روی آثار به فراوانی استفاده شده و خط نسخ رواج عمومی یافت.»
به گفته او، خط نسخ چه به صورت مجرد و چه آمیزش با انواع مختلف خطوط تزئینی کوفی در این دوران رواج فراوان یافت و طرح های پیکره ای حیوانات و انسان نیز به صورت گسترده تر مورد استفاده قرار گرفت. او افزود: «هنر عصر سلجوقی تنها به تلفیق موزون طرح ها راضی نمی شد، بلکه در خلق اشکال در هم بافته با پیچیدگی بیشتر و تراکم متغیر با کشش زیاد به ویژه در حکاکی روی فلز و بافت پارچه توانمند بود.»
توسعه دامنه رنگ ها در تذهیب نسخ خطی با رواج رنگ های آبی لاجوردی
این پژوهشگر با بیان اینکه این غنی سازی در رنگ سفالینه ها، منسوجات، خاتمکاری اشیای نقره ای، مسی، طلایی و حتی در سیاه قلم کاری در اشیای مفرغی نیز دیده می شود افزود: «توسعه دامنه رنگ ها در تذهیب نسخ خطی با رواج رنگ های آبی لاجوردی بسیار چشمگیر است.»
او افزود: «بعد از نخستین دوره تحول سفالگری ایران از سده های سوم تا پنجم هجری، دومین دوره تعالی سفالگری ایران از نیمه قرن ششم هجری شروع تا پایان سده هفتم ادامه می یابد؛در این دوره ابتکارات جدیدی در فن ساخت و تزئین شکل می گیرد و سفالینه های ایران وارد عصر طلایی خود می شوند.»
ریاضی اظهار کرد: «در این دوره تولید سفالینه های با نقش کنده، لاجوردی ری، سفالینه های رنگارنگ، تکرنگ، سفالینه های گبری یا گروسی و سفالینه های مینایی و در انتها سفالینه های زرین فام بالاتربن شکوه این فن را به نمایش می گذارند.»
به گفته این نویسنده در اوایل دوره سلجوقی، تولید سفالینه های با نقش کنده ساده دو سده پیشین که نقوش آن ها ساده و شامل خطوط نامنظم و درهم بود و با لعاب های سبز و زرد پوشش داده می شد و از نظر کیفیت، تنوع نقش و رنگ متحول و نقش متنوع بر بدنه داخلی ظروف خاصه کاسه ها رایج شد.
ایران یکی از مهمترین صادرکنندگان پارچه
او با بیان اینکه تولید پارچه در دوره سلجوقی از اهمیت خاص برخوردار و در شهرهای مختلف ایران انواع پارچه های ابریشمی، پشمی، پنبه ای و کتانی تولید می شد تصریح کرد: «محصولات مهم کارگاه های بافندگی شامل عمامه، جوراب، دستمال، شال کمر، لحاف، حوله، رختخواب، انواع سفره، روکش برای پشتی، نمد، خیمه، پرده، انبان ها، توبره، خورجین و ردای افتخار برای اهدا به ماموران عالی رتبه تولید می شد.»
او افزود: «کارگاه های بافندگی نه تنها محصولات مورد نیاز داخل کشور را تولید می کرد، بلکه ایران یکی از مهمترین صادرکنندگان پارچه برای کشورهای سواحل دریای مدیترانه بود.»
ریاضی با بیان اینکه مردم ایران عصر سلجوقی دوستدار رنگ های متنوع بودند گفت: «رنگ های سبز، قرمز، آبی و زرد سیر برای مردان به کار می رفت و در کنار این رنگ ها علاقه به رنگ های طلایی درخشان و پر زرق و برق و قوس قزحی نیز مورد استقبال بود.»
او با بیان اینکه اگرچه اطلاعات درباره فلزکاری سده های نخستین محدود است، اما از اوایل سده پنجم به بعد اشیای فلزی متنوعی باقی مانده است گفت: «فلزات سده پنجم هجری از کیفیتی والا برخوردار و از سنن نقش های ساسانی متاثر هستند.»
معماری سلجوقی همه ویژگی های معماری ایرانی را دارد
به گفته این پژوهشگر معماری دوره سلجوقی به نام شیوه رازی نیز شهرت دارد که این شیوه ابتدا در شمال ایران و سپس در شهر ری که یکی از تختگاه های دولت سلجوقی بود، پدیدار شد و بتدریح در دیگر شهر های ایران مورد استقبال قرار گرفت.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه معماری سلجوقی همه ویژگی های شیوه های گذشته معماری ایرانی را دارد تصریح کرد: «در این شیوه، نغزکاری شیوه پارسی، شکوه معماری پارتی و ریزه کاری شیوه خراسانی با هم پدیدار می شوند.»
او گفت: «در دوره سلجوقی ساخت تاق و گنبد های دو پوسته بسیار پیشرفت می کند و طرح مساجد شبستانی به مساجد چهار ایوانه تبدیل می شود(سابقه حیاط چهار ایوانی به معماری اشکانی در کاخ هترا در بین النهرین می رسد).»
او با اشاره به این نکته که در دوره سلجوقی تزیین به شکل آجرکاری در نماهای بیرونی و گچ بری در نماهای داخلی به اوج خود می رسد افزود: «برج های خرقان، مسجد جامع اصفهان، رباط شرف، جامع اردستان، گنبد سرخ مراغه، برج طغرل در شهر ری، دوازده امام یزد، مسجد جامع قزوین، جامع زواره و... از نمونه های برجسته معماری شیوه رازی است.»
انتهای پیام/
